غیبی، مهر آسا، ۱۳۸۷، هشت هزار سال تاریخ پوشاک اقوام ایرانی، تهران: هیرمند
نکاتی درباره کتاب:
در این کتاب تصاویر رنگی، و سیاه و سفید بسیاری درباره پوشاک مردم ایران در دوره های متفاوت باستانی و تاریخی از سنگ نگاره ها و یافته های باستانی و تاریخی ارائه شده است که پژوهشگر را در این زمینه یاری می کند. این کتاب از سیزده بخش تشکیل شده و به دو بخش “پوشاک باستانی” و “پوشاک دوره اسلامی” تقسیم می شود. بخش اول تا ششم کتاب مربوط به پوشاک باستانی و بخش هفتم تا پایان بخش سیزدهم به پوشاک دوره اسلامی تعلق دارد. نویسنده در ابتدای هر فصل خلاصه ای از تاریخ دوره مورد بحث را می آورد و بیان می دارد که شرایط مختلف تاریخی تاثیرات عمیقی بر مقوله پوشاک دارد.”برای چگونگی تاثیر گذاری تمدن ها و مظاهر آن ناگزیرم گذرا به شرح تاریخ بپردازم.”( صفحه ۲۰۲) و سپس اجزای لباس در هر دوره به شکلی مفصل و به تفکیک شرح داده می شود. پارچه بافی در هر دوره مطلب بعدی هر فصل را به خود اختصاص می دهد.
پس از پایان فصول، به بخشی می رسیم که با عنوان “توضیح پاره ای از اصطلاحات” مشخص شده و در آن درباره بسیاری از اصطلاحات کتاب توضیح داده شده است. بخش های بعد به ترتیب عبارتند از: نمایه، منابع و مآخذ فارسی و لاتین.
بخش اول:
در این بخش، گونه های مختلف پوشش در پیش از تاریخ مورد بررسی قرار می گیرد که اختصارا شامل انواع رنگ کردن، خال کوبی، پوشش با برگها و الیاف گیاهان، پوشش هایی که با پوست حیوانات درست می شد (به همراه اشکالات این پوشش ها و راه حل هایی که بشر در این راستا از آنها استفاده کرد) و … می باشند. پس از این موضوع به پوشاک مردم ایران در شش هزار سال پیش از میلاد و استفاده آنها از پوست و پشم در ساخت لباس با توجه به یافته های باستان شناسی پرداخته شده است. همچنین درباره صنعت نساجی در این دوره مطالبی ذکر می شود. از جمله: “در ایران زودتر از نقاط دیگر دنیا به نساجی می پرداخته اند یا حداقل با اصول این صنعت آشنا بودند.” (صفحه ۳۰)
بخش دوم:
این بخش شامل پوشاک ساکنان بومی فلات ایران و اقوام غالب آن می باشد. در ابتدا به اقوامی پرداخته شده که در سه هزار و دویست سال پیش از میلاد و شاید کمی بیشتر در نواحی مختلف بین النهرین زندگی می کردند و نفوذ اینها از جنوب و جنوب غربی ایران باعث تاثیر گذاری در فرهنگ و تمدن ساکنان بومی نجد و مهاجران آریایی در آن دوران شد. این اقوام عبارتند از: سومری ها، اکدی ها، آشوری ها و ایلامی ها. درباره هر یک از این اقوام در این بخش توضیح مختصری می آید. اما از میان آنها ایلامی ها مهمترین و تاثیر گذار ترین بودند. “شهر شوش، اولین شهر دنیا، را بنیان نهادند، اولین سلسله شاهی را در فلات ایران تاسیس کردند ” و “آثار باقی مانده از تمدن و فرهنگ شگفتشان در شوش یا سوزیان و مسجد سلیمان (پارسوماش) و انزان یا انشان (مرودشت) بیانگر فرهنگ و تمدن والای این قوم است.” (صفحه ۳۵) سپس جزئیات پوشاک
آنها شامل جنس البسه، اجزای لباس و … از روی آثار یافت شده شرح شده است. یکی از آثار مهمی که از روی آن تن پوش ایلامیان را شناسایی کرده اند جام برنزی “کیدین هوتران” مکشوفه از ارجان بهبهان می باشد که در این بخش مورد بررسی قرار گرفته. در ادامه به ترتیب به زیور آلات ساکنان بومی فلات ایران و ایلامیان و سپس هنر پارچه بافی در ایران پیش از رسیدن اقوام آریایی پرداخته شده است.
بخش سوم:
این فصل با عنوان پوشاک اقوام آریایی (ماد و پارس) مشخص می شود. در بخشمقدمه موطن، اصلی مهاجران به ایران، علت مهاجرت، اینکه شامل چه اقوامی بودند و در طی مهاجرت و بدو ورود چه لباسهایی می پوشیدند بیان شده است. سپس پیشینه پوشاک پارس ها و مادها، تاثیری که شرایط آب و هوایی بر پوشاک آنها گذاشت، تاثیرات متقابلی که هنر مادها و اقوام بومی بر هم گذاشتند و همچنین منابع بررسی پوشاک مادها مورد توجه قرار می گیرد.
بخش به دو قسمت پوشاک مادها و پارس ها تقسیم شده و در هر قسمت، به ترتیب پوشاک مردان، پوشاک نبرد، زیور آلات مردان، پوشاک زنان، زیور آلات زنان و پارچه بافی در هر دوره آمده است.
مادها: پوشاک مردان شامل پیراهن یا قبا(تونیک)، شلوار، شنل(مانتو یا اورکت)، پوشش سر، پاپوش و کمر بند می باشد ضمنا پوشش سر به صورت های کلاه، باشلق، تاج و دیهیم و موبند و پا پوش در دو نوع چکمه و چارق، و کفش وجود داشته است و درباره هر یک از موارد ذکر شده توضیح داده
می شود.
در قسمت پوشاک پارس ها (هخامنشیان) ابتدا چگونگی به قدرت رسیدن پارس ها و ریشه یابی پوشاک آنها مورد بررسی قرار گرفته و سپس اجزای لباس پارسها بدین ترتیب می آید و درباره هر یک شرحی می آید.
پوشاک مردان شامل: ۱-پیراهن رو (کندیس) ۲-شنل ۳-پیراهن زیر یا زیر پوش ۴- پوشش سر شامل: کلاه ترک دار و بدون ترک
– باشلق یا کلاه فریجی
– تاج یا افسر
– کلاه حلقه ای
– دیهیم
۵- پوشش پا و ۶- کمر بند بوده است.
پوشش های آرایشی توسط مردان و زنان استفاده می شده و شامل کلاه گیس و گیس بند بوده اند.
توضیح آنکه درباره اجزای پوشاک زنان در این بخش اختصاصا تقسیم بندی وجود ندارد و پوشش آنها به صورت کلی توضیح داده شده است.
بخش چهارم:
بخش چهارم این کتاب به پوشاک سلوکی ها اختصاص دارد. ابتدا به علل ضعف امپراتوری هخامنشیان و روی کار آمدن سلوکیان پرداخته شده و تاثیرات متقابل هنر هلنی و هنر ایرانی بر یکدیگر و پوشاک به عنوان نمونه ای از هنر مورد بررسی قرار گرفته اند. این بخش با شرح کلیت پوشاک و زیورآلات سلوکیان با نظر به تفاوت پوشاک آنها و هخامنشیان به پایان می رسد.
بخش پنجم:
در این بخش می توانیم پوشاک قوم پارت یا اشکانیان را مورد مطالعه قرار دهیم. در مقدمه ابتدا چگونگی به قدرت رسیدن اشکانیان، ویژگی های آنها، نوع پوشش و علت انتخاب آن، تاثیر هنر یونانی بر پوشاک اشکانی و … مطرح می شود. سپس به تغییر هنر در دوره پارت اشاره می شود. “به لحاظ تبدیل نقش انسان از نیم رخ به تمام رخ مدل های تن پوش ایرانیان در این دوره مشخص تر می شود.”(صفحه ۱۶۴) که منظور مولف، تغییر در سنگ نگاره ها می باشد.
توضیح کلی درباره پوشاک اشکانیان به صورت کلی بخش بعدی مقدمه را شامل می شود. پس از مقدمه اجزای لباس آنها به صورت مجزا و مفصل مانند فصول قبل در عناوین لباس مردان، زنان، پوشاک نبرد و … شرح داده شده است و تنها تغییر به این ترتیب می باشد: پوشاک مردان شامل پیراهن بالای زانو(تونیک)، شلوار، شنل و کمربند است (غیر از پوشش سر، پا و نبرد که همه این اجزاء در این دوره زمانی در این فصل نیز توضیح داده شده است.)
پوشاک زنان نیز با عناوین پیراهن( تونیک)، شلوار، پوشش سر شامل: چادر، کلاه و تاج، مورد بررسی قرار می گیرد.
بخش ششم:
پوشاک ساسانیان در این فصل مورد بررسی قرار گرفته است. مقدمه این فصل شامل مطالب زیر می-باشد: اهداف پادشاهان ساسانی و اینکه چگونه این اهداف باعث پیشرفت فرهنگ و تمدن شد، تمدن عظیم دوره ساسانی و نشانه های آن، لباس به عنوان مظهری از تمدن، ویژگی مهم شاپور اول ساسانی یعنی تسامح نسبت به عقاید و مذاهب دیگر و اینکه چگونه این امر باعث تحول عظیمی در هنر و در نتیجه پوشاک این دوره شد، تفاوت پوشاک ساسانی نسبت به دوره های قبل و آثاری که می توان از روی آنها پوشاک ساسانیان را مورد بررسی قرار داد. “عناصر اصلی تن پوشها در این دوره همان است که در دروه اشکانیان و مادها وجود داشته است.(همان پیراهن و شلوار)؛ ولی در زمان ساسانیان پوشاک به طور کلی تزیینی تر شده است.”(صفحه ۱۹۹)
پس از مقدمه مانند بخش های قبل همان تقسیم بندی پوشاک مردان، زیور آلات آنها، پوشاک زنان، زیور آلات و پارچه بافی می آید و درباره هر یک شرح داده شده است.
پوشاک مردان در این دوره از این قسمت ها تشکیل شده است:۱-پیراهن (تونیک) که به شکل های مختلف:
– پیراهنهایی با دامن گرد نیم دایره رو به بالا
– پیراهن هایی با دامن ترک دار
– پیراهن با دامن نیم دایره رو به پایین
– پیراهن ساده جلو باز
– پیراهن عمومی با دامن بسیار ساده
(و درباره هر یک از این انواع، به همراه تصاویری توضیحات مفصلی در این بخش آمده است.)
۲-شلوار ۳- ارخالق یا کت کوتاه ۴- مانتو و شنل ۵- پوشش سر( کلاه مردم عادی و تاج پادشاهان)
پوشاک زنان در این دوره شامل این بخش ها می باشد:
۱-پیراهن بلند دراپه دار ۲- شلوار ۳- دهان بند ۴- شال ۵- چادر و دستار ۶-پوشش سر(تاج ملکه های ساسانی) ۷- پوشش پا یا پا پوش و درباره هر یک از اینها نیز جداگانه توضیحاتی می آید.
بخش هفتم:
این بخش با عنوان “پوشاک اعراب در آغاز دوره اسلامی” مشخص شده است.
در بخش مقدمه ابتدا درباره سقوط امپراتوری ساسانی، ورود اعراب و چگونگی چیرگی فرهنگ و تمدن اسلامی بر ایران آن زمان و چگونگی تعامل بین فرهنگ ایران باستان با فرهنگ و تمدن اسلامی مطالبی آمده است.
سپس به طور مفصل نوع پوشش اعراب (زنان و مردان به صورت جداگانه) در زمان جاهلیت و تغییر پوشاک آنها پس از آمدن دین اسلام و برخورد با ایرانیان در زمان حمله به ایران، مطرح شده است.
پس از مقدمه به پوشاک در دوره سلطه عباسیان می رسیم که در این بخش نیز پوشاک مردان و زنان جداگانه شرح شده است. هدف از توضیح این بخش نیز توضیح تغییر پوشاک اعراب در دوره عباسی بود که به تقلید از ایرانیان صورت گرفت و در نهایت به این نتیجه می رسد که “در دوران اولیه اسلامی تحول خاصی در تن پوش ایرانیان ایجاد نشد بلکه این اعراب بودند که از مظاهر و عناصر تمدن آن روز استفاده می کردند.”(صفحه ۲۶۵)
بخش هشتم:
این بخش به توضیح درباره پوشاک ایرانیان در قرون اولیه اسلامی تا دوره سامانیان اختصاص دارد.
ابتدا اسناد و مدارکی که میتوان از روی آنها تن پوش ایرانیان را در قرون اولیه اسلامی تشخیص داد، می آید. سپس به پوشاک ایرانیان و اقوامی که بر جریان هنر و تمدن اسلامی در این دوره زمانی تاثیر گذار بودند پرداخته می شود. همچنین در این فصل درباره تاثیرات هنر و تمدن ساسانی بر فرهنگ ایران دوره اسلامی سخن به میان می آید.
بخش نهم:
این بخش درباره پوشاک ایرانیان از دوره سامانی تا ایلخانان می باشد. در این بخش در قسمت مقدمه ابتدا درباره چگونگی خارج شدن ایران از سلطه خلفای عرب، ویژگی های حکومت سامانی، کارهایی که در زمینه فرهنگ و تمدن و در نتیجه پوشاک ایرانیان انجام دادند و کلیت پوشاک در دوره سامانی از طریق آثار یافت شده در این زمینه مطالبی آمده است. سپس به شرح اجزای اصلی لباس در این بازه زمانی با تفکیک پوشاک مردان، پوشاک نبرد، پوشاک زنان و زیور آلات پرداخته شده و در آخر پارچه بافی در این دوره شرح شده است.
پوشاک مردان در این دوران از بخش های: قمیص یا تونیک، ارخالق یا کرته، پیراهن زیر، قبا یا رو- پوش، شنل یا ردا، فوطه یا لنگ، شلوار، پوشش سر (کلاه، تاج، عمامه و دستار، قلنسوه)، پوشش پا (جوراب، چکمه، نیم چکمه، کفش)، کمربند و شال تشکیل شده و درباره هر یک توضیحی آمده است.
پوشش زنان شامل پیراهن، قبا، شلوار، ارخالق، کمربند یا شال، پوشش سر( کلاه، عمامه یا دستار، تاج و دیهیم، مقنعه و چادر) و پوشش پا (جوراب و کفش) می باشد که هر یک از این عناوین نیز جداگانه توضیح داده شده اند.
بخش دهم:
این بخش به پوشاک دوره ایلخانان می پردازد. ابتدا مطالبی به این ترتیب می آید:
وقایع تاریخی این دوره از جمله پیشینه مغولان، چگونگی یورش آنها به کشور های آسیایی و اروپای شرقی، اتفاقاتی که در عرصه فرهنگ، هنر و تمدن ایران رخ داد، چگونگی انقراض مغولان، فعالیت- های اصلی اینجویان و مظفریان در عرصه فرهنگ و دوره حکومت گورکانیان و اقداماتی که در عرصه فرهنگ صورت گرفت.
باز هم مانند بخش های قبل پوشاک به قسمتهای مختلف تقسیم شده و درباره هر جزء توضیح داده می-شود.
پوشاک مردان شامل: پیراهن بلند، پیراهن زیر، قبا، جبه، عبا و ردا، سروال، کمربند و شال و دستکش، پوشش سر(کلاه، دستار یا عمامه، تاج)، پوشش پا،
پوشاک نبرد، پوشاک زنان، زیور آلات و پارچه بافی عناوین دیگر این فصل را تشکیل می دهند.
پوشاک زنان در این دوره از بخش های زیر تشکیل شده است و هر یک جداگانه توضیح داده می شود: پیراهن زیر، پیراهن بلند، قبا، جبه، پوشش سر( چادر، انواع کلاه، تاج کلاه، روسری یا لچک، مقنعه) و پوشش پا.
بخش یازدهم:
بخش یازدهم درباره پوشاک ایرانیان در دوره پادشاهان صفوی می باشد. درابتدای فصل، تاریخ مختصری درباره سلسله صفویه آورده می شود. همانطور که می دانیم در دوره صفویه ایران در بسیاری جهات از جمله فرهنگ بسیار پیشرفت کرد.
پیشینه صفویان و وقایع مهمی که در زمان آنان اتفاق افتاد، از جمله: تغییر کلی تن پوشها به خاطر روابط اقتصادی و تجاری با ملل اروپایی، از نخستین مطالبی است که به آن پرداخته می شود. پس از آن به آثاری که میتوانند ما را در بررسی پوشاک این دوره یاری کنند اشاره می شود. پوشاک مردان در این دوره عبارتند از:
پیراهن(تونیک)، کلیجه یا نیم تنه کوتاه، قبا، مانتو یا ردا، عبا یا شنل آستین دار، شال کمر و کمربند و دستکش، کردی یا کاتبی(کادبی)، شلوار، پوشش سر(تاج قزلباش، دستار یا دُلبند، کلاه پوستی)، پوشش پا (پاتابه یا مچ پیچ، جوراب، کفش، گیوه) و درباره هر یک همراه ارائه تصاویر توضیح مبسوطی آمده است. در توضیح برخی از انواع پوشش، درباره اینکه این نوع پوشش توسط چه قشری از جامعه مورد استفاده قرار گرفته می شده نیز توضیح داده شده است.
پس از این قسمت درباره زیور آلات مردان در دوره صفوی مطالبی آمده است. جنس زیور آلات و علت استفاده از آن، از جمله مطالب این قسمت می باشد.
پوشاک نبرد در این دوره دارای اجزای زیادی بودند که در این فصل درباره هر یک از این اجزاء جداگانه توضیح داده شده است. خفتان، زره، چهار آینه، کلاه خود، بازوبند، ساق بند، زانو بند، کمربند و زه گیر اجزای پوشاک نبرد در این دوره می باشند.
پس از پوشاک نبرد عنوان “قورچی ها” آمده است که ظاهرا یکی از انواع سپاهیان در این دوره بوده -اند و در ذیل این عنوان درباره انواع افراد در سپاه دوره صفوی توضیح داده شده است.
پوشاک زنان در این فصل با این عناوین مشخص شده و درباره هر یک نیز شرحی آمده است:
پیراهن یا قمیص، قبا، مانتو، جلیقه و ارخالق، نیم تنه بلند یا کلیجه، شالکمر و کمر بند و دستکش، شلوار، پوشش سر شامل (چادر و مقنعه، دستمال سه گوش یا لچک)، پوشش پا شامل (جوراب و نیم چکمه یا چکمه پارچه ای، کفش، نیم چکمه چرمی)
پس از پوشاک زنان، به آرایه ها و زیور آلات زنان در دوره صفوی پرداخته شده و پس از این قسمت پارچه بافی در این دوره شرح شده است.
بخش دوازدهم:
پوشاک در دوره “افشاریان و زندیان” موضوع این فصل را تشکیل داده است. تاریخ مختصر این دوره اولین مطلب این بخش است. پس از آن تک تک اجزای لباس شرح می شود و در انتهای فصل درباره پارچه بافی دوره مورد بحث مطالبی می آید. اجزای لباس مردان در این دوره عبارتند از: پیراهن کوتاه یا قمیص، پیراهن زیر، قبا یا تن پوش رویی، عباء یا رداء، شلوار یا سروال، کمربند و شال کمر، پوشش سر شامل: (تاج کلاه نادری، کلاه مردم عادی، دستار)، پوشش پا.
پوشاک نبرد به همراه دسته های ارتش ایران در زمان نادرشاه افشار بعد بخش از پوشاک مردان قرار دارد.
زیور آلات مردان در دوره مورد بحث مطلب بعدی را به خود اختصاص می دهد.
پوشاک زنان در این دوره بدین شرحند: پیراهن، شلوار، دامن، ارخالق، کلیجه، قبا یا بالا پوش، پوشش سر شامل: (توری و کلاهک، مقنعه، چادر، روبنده)، پوشش پا شامل:(کفش، چکمه پارچه ای یا چاقچور).
بعد از پوشاک زنان به زیور آلات زنان و سپس پارچه بافی در این دوران پرداخته شده است.
بخش سیزدهم:
این بخش به پوشاک مردم ایران در دوره قاجار اختصاص دارد. طبق معمول بخش های قبلی، ابتدا تاریخ مختصر دوره قاجار ذکر شده و پس از آن اجزای پوشاک مردان به همراه شرحی درباره هر یک آورده شده است. اجزای لباس مردان در این دوره عبارتند از: پیراهن زیر یا زیرپوش، پیراهن رو، ارخالق و جلیقه، قبا یا جبه، کلیجه، شال کمر و کمربند، سرداری، کپنک یا کفنک، عبا و شنل، شلوار، پوشش سر شامل: (کلاه، کلاه و شال یا شال و کلاه، تاج و تاج کلاه)، پوشش پا شامل: (جوراب، کفش، چکمه، گیوه).
زیور آلات مردان و پوشاک نبرد بعد از پوشاک مردان ذکر شده اند.
در قسمت بعد به انواع سلاح های دفاعی در این دوره پرداخته می شود و پس از آن شرح اجزای لباس زنان به ترتیب زیر می آید:
پیراهن، دامن، ارخالق یا نیم تنه، شلوار و تنبان یا دامن شلواری، کلیجه یا شاپکین، پوشش سر شامل: (کلاهک با توری، چارقد، چادر، روبنده، پیچه یا نقاب)، پوشش پا شامل: (جوراب، چاقچور، کفش)
بعد از این بخش نیز به زیور آلات زنان و پارچه بافی در این دوران پرداخته می شود.
جهت خرید کتاب از سایت هیرمند و تحویل با پست رایگان، کلیک کنید.
سلام چطور میتونم جهت مصاحبه با بانو غیبی ارتباط بگیرم?